Là một lập trình viên/sinh viên ngành Khoa học Máy tính, hẳn bạn đã ít nhất một lần nghe qua bài toán đệ quy "Tháp Hà Nội" nổi tiếng. Tuy nhiên, có bao giờ bạn thắc mắc nguồn gốc tên gọi của trò chơi này, tại sao lại là "Hà Nội" mà không phải một địa danh nào khác? Hãy cùng mình đi khám phá hành trình lịch sử và những bí ẩn đằng sau cái tên "Tháp Hà Nội".
1. Édouard Lucas và sự ra đời của "La Tour d'Hanoï"
Nguồn gốc của bài toán Tháp Hà Nội không phải từ một truyền thuyết cổ xưa ở Việt Nam như nhiều người lầm tưởng, mà lại xuất phát từ nước Pháp vào cuối thế kỷ 19. Cha đẻ của nó là nhà toán học người Pháp François Édouard Anatole Lucas (1842–1891). Bên cạnh những đóng góp quan trọng cho lý thuyết số, Lucas còn có niềm đam mê với các trò chơi và bài toán giải trí (recreational mathematics) [1]
Năm 1883, Lucas đã giới thiệu và thương mại hóa bài toán này dưới cái tên "La Tour d'Hanoï" (Tháp Hà Nội). Để tăng thêm phần bí ẩn và hấp dẫn cho "sản phẩm" của mình, Lucas đã sử dụng bút danh Giáo sư N. Claus tới từ Thái Lan (nguyên văn: Professeur N. Claus de Siam) – một cách chơi chữ đảo chữ của "Lucas d'Amiens" (Lucas quê ở Amiens). Ông còn tự nhận mình là Quan chức ở trường Li Sou Stian (nguyên văn: Mandarin du Collège Li Sou Stian), cũng là một phép đảo chữ từ "Lycée Saint-Louis", ngôi trường danh tiếng ở Paris nơi ông từng giảng dạy. Những chi tiết này cho thấy Lucas không chỉ là một nhà toán học tài ba mà còn là một người có đầu óc marketing khá tinh tế, biết cách tạo ra một câu chuyện nền hấp dẫn cho phát minh của mình [2].
2. Câu chuyện thần bí về "Tháp Brahma"
Để làm tăng thêm sức hút cho "La Tour d'Hanoï", Édouard Lucas (hoặc có thể là cùng với người bạn của mình, nhà văn khoa học Henri de Parville) đã lồng ghép vào đó một huyền thoại đầy màu sắc phương Đông. Câu chuyện kể về một ngôi đền lớn ở Benares, Ấn Độ, nơi có một "Tháp Brahma". Trong tháp này, các nhà sư Bà La Môn ngày đêm miệt mài thực hiện một nhiệm vụ thiêng liêng: chuyển 64 chiếc đĩa vàng từ một cọc kim cương này sang một cọc kim cương khác, tuân theo đúng luật chơi của bài toán Tháp Hà Nội. Truyền thuyết nói rằng, khi các nhà sư hoàn thành công việc này, ngọn tháp và các nhà sư sẽ sụp đổ, và đó cũng là lúc thế giới đi đến hồi kết [3] [4].
Huyền thoại này, dù không có thật, đã trở thành một công cụ tiếp thị vô cùng hiệu quả. Nó khoác lên bài toán một vẻ cổ xưa, uyên thâm và một ý nghĩa vũ trụ, vượt ra ngoài một trò chơi đơn thuần. Điều này hoàn toàn phù hợp với thị hiếu của công chúng châu Âu thế kỷ 19, vốn rất say mê những điều kỳ bí và huyền ảo đến từ phương Đông.
3. Bí ẩn "Hà Nội": Giải mã mối liên hệ với Việt Nam
Vậy tại sao Lucas lại chọn cái tên "Hà Nội" cho một bài toán có huyền thoại được đặt bối cảnh ở Ấn Độ? Câu trả lời nằm ở bối cảnh lịch sử và văn hóa thời bấy giờ.
Trong sách hướng dẫn đi kèm trò chơi gốc, Lucas có ghi chú rằng nguồn gốc của trò chơi là từ "Tonkin" (tên gọi Bắc Kỳ của Việt Nam thời Pháp thuộc). Điều đáng chú ý là vào năm 1883, cũng là năm Lucas giới thiệu trò chơi, Pháp vừa hoàn tất việc thiết lập chế độ bảo hộ ở ở trên toàn bộ Việt Nam với Hiệp ước Quý Mùi 1883. Trên vỏ hộp của trò chơi, người ta còn tìm thấy dòng chữ "Veritable Casse-tête Annamite" (Câu đố An Nam đích thực), càng nhấn mạnh mối liên hệ với vùng đất Đông Dương thuộc Pháp.
Việc lựa chọn tên gọi "Hà Nội" và các thuật ngữ liên quan đến Việt Nam như "Tonkin", "Annamite" thực chất là một chiến lược marketing của Lucas. Nó phù hợp với xu hướng "Chủ nghĩa Đông phương" (Orientalism) đang thịnh hành ở châu Âu, nơi công chúng bị thu hút bởi những gì được cho là kỳ lạ, bí ẩn và "ngoại lai" từ các thuộc địa và các nước phương Đông. Việc gắn trò chơi với một địa danh thuộc địa như Hà Nội đã làm tăng thêm vẻ hấp dẫn và tính thương mại cho sản phẩm. [5]
Không có bằng chứng nào cho thấy bài toán Tháp Hà Nội hay huyền thoại "Tháp Brahma" có nguồn gốc thực sự từ Việt Nam. Các công trình kiến trúc nổi tiếng ở Hà Nội như Chùa Một Cột, Cột Cờ hay Tháp Rùa, dù mang nhiều ý nghĩa lịch sử và văn hóa, cũng không có mối liên hệ trực tiếp nào đến việc ra đời hay đặt tên cho bài toán này. Do đó, tên gọi "Tháp Hà Nội" là một sản phẩm của trí tưởng tượng và chiến lược tiếp thị của Édouard Lucas, phản ánh rõ nét bối cảnh văn hóa, thương mại và chủ nghĩa thực dân của châu Âu cuối thế kỷ 19.
Tóm lại, tên gọi "Tháp Hà Nội" không phải là sự ghi nhận một di sản văn hóa Việt Nam, mà là một cái tên được lựa chọn có chủ đích bởi nhà phát minh người Pháp để tạo ra một câu chuyện hấp dẫn và phù hợp với thị hiếu đương thời, qua đó góp phần vào sự nổi tiếng và phổ biến toàn cầu của bài toán này.
Tài liệu tham khảo
[1] Édouard Lucas. Wikipedia. URL: https://en.wikipedia.org/wiki/Édouard_Lucas. Last accessed: 22/05/2025. [2] La tour d'Hanoï: Véritable casse tête annamite - Jeu rapporté du Tonkin par le Professeur N. Claus (de Siam) Mandarin du Collège Li Sou Stian!. Lucas, Édouard (November 1883). Imprimerie Paul Bousrez, Tours. [3] Tower of Hanoi. Wikipedia. URL: https://en.wikipedia.org/wiki/Tower_of_Hanoi. Last accessed: 22/05/2025. [4] Recursion – The Towers of Hanoi (i). The Craft of Coding. URL: https://craftofcoding.wordpress.com/2020/06/01/recursion-the-towers-of-hanoi-i/. Last accessed: 22/05/2025. [5] Orientalism. Wikipedia. URL: https://en.wikipedia.org/wiki/Orientalism. . Last accessed: 22/05/2025.